موقعیت جغرافیائی غدیر خم

بسیارى از لغت دانان، جغرافیدانان و مورّخان تصریح کرده اند که غدیر خم در میان مکه و مدینه واقع است. در لسان العرب، ذیل مادّه «خمم» آمده است: و خُم، گودالى معروف میان مکه و مدینه است. ابن اثیر نیز در همان مادّه (خمم) آورده است: غدیر خم، جایى میان مکه و مدینه است.

در معجم البلدان (آمده است): حازمى مى گوید: خم، وادى اى میان مکه و مدینه است. و در همان کتاب است: زمخشرى گفته است که خم، نام مردى رنگرز است که آبگیر میان مکه و مدینه، به او نسبت داده شده است.

از این همه آشکار مى گردد که میان دانشمندان درباره واقع بودن غدیرخم در بین مکه و مدینه، اختلافى نیست. تنها، اختلافى کوچک در تعیین مکان دقیق غدیرخم وجود دارد که بیشتر معتقدند آن در «جُحْفه» واقع است، از جمله: ابن منظور در لسان العرب در مادّه «خمم» گوید: خَم، گودالى معروف میان مکه و مدینه، در جحفه است. آن همان غدیر خَم است.

فیروزآبادى در القاموس المحیط در ماده «خمّ» مى گوید: غدیر خم، جایى در سه میلى جحفه، میان دو حرم (مکه و مدینه) است. زَمَخشَرى در متنى که پیش تر گذشت و حَمَوى، آن را در معجم البلدان نقل کرده است، مى گوید: خُم، نام مردى رنگرز است که آبگیر میان مکه و مدینه (واقع) در جحفه، به او نسبت داده شده است.

در حدیث (موجود) در سیره ابن کثیر که پیش تر آوردیم، (چنین آمده است): مطلب بن زیاد از عبداللّه بن محمد بن عقیل نقل مى کند که شنیده است: جابر بن عبداللّه مى گوید: ما در جحفه، در غدیرخم بودیم... .

همان گونه که گفتیم، منظور همگى اینان از «جحفه» در اینجا وادى جحفه است، نه آبادى جحفه که میقات حج است، به این قرینه که آنان مقدار فاصله میان غدیرخم و جحفه را ذکر مى کنند و این مى فهماند که غدیرخم غیر از آبادى جحفه است، زیرا وادى جحفه از غدیر آغاز مى شود و تا دریاى سرخ، امتداد مى یابد. پس غدیر جزئى از آن مى شود و بنابراین معنا ندارد که کسى فاصله میان غدیر و وادى اى را که غدیر جزئى از آن است، بیان کند.

(در مقابل نظر بیشتر دانشمندان،) تنها حِمْیرى در الروض المعطار، موقعیت غدیر را میان جحفه و عسفان تعیین کرده و گفته است: و غدیر خم میان جحفه و عسفان است. و این بدون شک توهمى بیش نیست به ویژه آن که این مکان را در سه میلى جحفه و سمت چپ جاده دانسته است که در این فاصله (میان جحفه و عسفان) مکانى به این نام نیست. ظاهرا او عبارت: «سه میلى جحفه، سمت چپ جاده» را از کتاب معجم «ما استعجم» نقل کرده است ولى توجه نکرده که منظور بکرى از «سمت چپ جاده» نسبت به کسى است که از مدینه به سوى مکه مى رود، نه از مکه به مدینه. از این رو دچار این توهم شده است. بکرى در معجم ما استعجم مى گوید: غدیرخم در سه میلى جحفه و سمت چپ جاده است. و همان گونه که گفتیم منظورش از سمت چپ، سمت چپ کسى است که از مدینه به سوى مکه مى رود و این از توضیحاتى بدست مى آید که او در بیان منازل میان مکه و مدینه و تعیین فاصله هاى آنها، ذکر نموده است. او در بیان راه مکه و مدینه از طریق «عقیق» مى گوید: راه مدینه به سوى مکه از طریق عقیق: از مدینه تا ذوحُلَیفه...

(در این جا) مى توانیم چنین نتیجه بگیریم که غدیرخم در وادى جحفه و در سمت چپ راه حج گزارانِ به راه افتاده از مدینه و نیز در آغاز وادى جحفه و انتهاى وادى خرّار واقع است و از این جاست که برخى آن را «خرّار» نامیده اند ـ همان گونه که گذشت ـ و شاید علت استظهار سمهودى در کتابش وفاء الوفا که گفته: «خرّار در جحفه است»، این باشد که غدیرخم در ابتداى وادى جحفه واقع است که دقیقاً انتهاى وادى خرّار مى شود. گفته زبیر (نقل شده در معجم ما استعجم)، این نظر را تأیید مى کند. پیش تر گفتیم که او مى گوید: آن (خرّار) وادى اى در حجاز است که (آبش) به جحفه مى ریزد. و حَمَوى در معجم البلدان به این قول، اشاره کرده است: خرّار، ...موضعى در حجاز است و گفته مى شود که آن، نزدیک جحفه است.

و عبارت عرّام که در پى مى آید، تأکید مى کند که غدیر جزو جحفه است. حموى در معجم البلدان از او نقل مى کند: پایین تر از جحفه، به فاصله یک میلى غدیرخم است و آب آن به دریا مى ریزد. و منظور از «آب آن»، آب وادى جحفه است؛ زیرا آنچه به دریا مى ریزد، آب وادى جحفه است که تا دریا امتداد دارد.

اما فاصله میان غدیر خم تا آبادى جحفه ـ که میقات حاجیان است ـ در برخى منابع، معین شده است که در پى مى آید: ـ بکرى، در معجم ما استعجم آن را سه میل دانسته است و از زمخشرى «دو میل» نقل کرده و آن را ضعیف دانسته است. ـ حموى در معجم البلدان، فاصله میان این دو را دو میل مى داند: غدیر خم، میان مکه و مدینه است و میان آن و (آبادىِ) جحفه، دو میل راه است.

فیروزآبادى، در القاموس (مادّه «خمّ») آن را سه میل دانسته است: غدیر خُم، مکانى میان دو حرم (مکه و مدینه) و در سه میلى (آبادى) جحفه است. نصر و عرّام هر دو آن را یک میل گفته اند. در تاج العروس (مادّه «خمّ») آمده است: و نصر گفته است: (آن)، در نزدیکى (آبادى) جحفه به فاصله یک میل و در میان دو حرم شریف (مکه و مدینه) (واقع) است. و در معجم البلدان آمده است: عرّام گفته است: در نزدیکى (آبادى) جحفه به فاصله یک میل، غدیر خم واقع است...

و این تفاوتِ در فاصله از یک تا سه میل امرى عادى است زیرا راه ها گوناگون است، به ویژه آن که وادى جحفه پس از غدیر عریض مى شود و در آبادى جحفه پهن تر مى شود و در نزدیکى دریا کاملاً گسترده مى گردد و بسیار مى شود که شخصى از کناره کوه برود و یک میل بپیماید و یا از میانه وادى برود و دو میل بپیماید و یا کسى از راه دشت برود و راهش سه میل گردد.

پانویس

منابع

• محمدی ری شهری، محمد، دانشنامه اميرالمؤمنين علیه السلام بر پايه قرآن، حديث و تاريخ ج2، مدخل "بحثى درباره مكان غدير"، بخش: موقعیت جغرافیائی غدیر، بازیابی: 7 بهمن 1391.